Άρθρο τoυ Alisdair Aird απο το τεύχος 63 (Ιανουάριος 2011) του TMG
Το Cyclamen graecum ανθίζει καθώς το έδαφος αρχίζει να δροσίζει, ιδίως μετά τα πρωτοβρόχια. Στην πλαγιά της Σπάροζας, όπως και σε πολλά μέρη της Ελλάδας, της Κύπρου και της Τουρκίας, η πρώτη εντύπωση είναι ενός χαλιού από ροζ τουφίτσες.Αν και περιέγραφε ένα διαφορετικό είδος, το C. hederifolium, ο D. H. Lawrence σ’ ένα απόσπασμα του ποιήματος του 1923 "Sicilian Cyclamens" (Κυκλάμινα της Σικελίας) πιάνει εύστοχα την εντύπωση αυτή:
Cyclamens, ruddy-muzzled cyclamens
In little bunches like bunches of wild hares
Muzzles together, ears a-prick,
Whispering witchcraft
Like women at a well, the dawn-fountain.
(Κυκλάμινα, με τις ρόδινες μουσούδες τους
Σε τούφες σαν παρέες άγριων λαγών
Που ψιθυρίζουν, μ αυτιά στημένα,
Μάγια και ξόρκια
Σα γυναίκες σε πηγάδι, πηγή της αυγής.)
Παρατηρώντας προσεκτικά το κάθε φυτό βλέπει κανείς ότι όλα άνθη διαφέρουν, με χρώμα από σχεδόν άσπρο ή αχνότατο ροζ, έως έντονα ρόδινο ή και κόκκινο, με πέταλα πότε φαρδιά και στρογγυλεμένα, πότε κομψά και πιο μυτερά, μερικά με στιλάτη ελικοειδή κίνηση. Τα πιο πολλά έχουν μικρές προεξοχές στις «μουσούδες» απ όπου ξεκινούν τα πέταλα, και γραμμώσεις ή λεκέδες σε πιο σκούρο τόνο να απλώνονται προς τα επάνω από την βάση. Σχεδόν πάντα βλέπεις αυτό το χρωματάκι της βάσης, ακόμα και σε άνθη φαινομενικά ολόλευκα. Οι πραγματικά ολόλευκες μορφές είναι καλλιεργημένες συνήθως. Πολύ σπάνια εμφανίζονται στη φύση – έχω δει ελάχιστες περιπτώσεις στην Κρήτη, και έχω ακούσει για άλλες στην Πελοπόννησο.
Στη Σπάροζα υπάρχουν πολλές εκατοντάδες απ αυτό το μαγευτικό κυκλάμινο, οι περισσότερες φυτρώνουν (όπως συμβαίνει συνήθως μ’ αυτό το ανθεκτικό είδος) στον ήλιο. Μερικές απ τις πιο εντυπωσιακές συγκεντρώσεις είναι προς την κορυφή της πλαγιάς, ιδίως ανάμεσα σε θραύσματα βράχου γύρω στα νεαρά κυπαρίσσια και τις μικρές χαρουπιές. Είναι ό,τι πιο χαρακτηριστικό του ελληνικού φθινοπώρου, ο συνδυασμός των κυκλάμινων, του έντονου αρώματος των ανθών της αρσενικής χαρουπιάς (απαλά κίτρινα βουρτσάκια), και του βουητού των μελισσών που τους τριγυρίζουν.
Συχνότατα στην Ελλάδα τα κυκλάμινα εμφανίζονται έτσι μέσα σε σωρούς σπασμένων βράχων, συχνά στις άκρες αγρών ή εγκαταλελειμμένων ελαιώνων. Νομίζω ότι αυτό οφείλεται μερικώς στο ότι όταν το έδαφος καλλιεργείται, είτε με τσάπα και ελαφρύ αλέτρι όπως παλιά είτε με τη μηχανική φρέζα των καιρών μας, οι ξεριζωμένες πατάτες του κυκλάμινου πετιούνται σε σωρούς στην άκρη, μαζί με τις πέτρες, τους βράχους και τα άλλα εμπόδια στην καλλιέργεια που αφαιρέθηκαν, και καταλήγουν να ριζώνουνε εκεί. Αλλά ο κύριος λόγος πιθανώς είναι ότι οι σπόροι του κυκλάμινου που μεταφέρονται από μερμήγκια έχουν πολύ μεγαλύτερες πιθανότητες να φυτρώσουν σε μια βαθιά προστατευμένη κρυψώνα ανάμεσα σε πέτρες παρά στο ανοιχτό έδαφος.
Αυτό το είδος του κυκλάμινου δεν είναι συνήθως αρωματικό, ιδίως στην κυρίως Ελλάδα, αλλά κάθε τόσο συναντά κανείς φυτά με άνθη που έχουν ελαφρό ευχάριστο άρωμα από καραμέλες. Για φθινοπωρινό άρωμα στη Σπάροζα υπάρχουν οι Narcissus serotinus, οι άγριοι λεπτοί φίνοι νάρκισσοι με την αγγλική κοινή ονομασία που τους παρομοιάζει με το μάτι του φασιανού που δεσπόζουν ανάμεσα στους βολβούς με εντονότατο άρωμα εκτός κλίμακας για ένα τόσο μικροκαμωμένο λουλουδάκι.
Άλλοι βολβοί που ανθίζουν ανάμεσα στους νάρκισσους της Σπάροζας την ίδια εποχή είναι το μικρούλι Prospero autumnalis (syn. Scilla autumnalis), που σε ποσότητα πρέπει σίγουρα να είναι ο πιο κοινός άγριος φθινοπωρινός βολβός της Ευρώπης, και το ντόπιο ιθαγενές Merendera attica. Επίσης ο λευκός Crocus boryi από τη νότια Ελλάδα, ο απαλός μωβ C. goulimyi από τη νότια Πελοπόννησο (πολύ χαρακτηριστικός με το μακρύ κοτσάνι και το κομψό ανοιχτό κύπελλο που σχηματίζουν τα πέταλά του), η φανταχτερή κίτρινη Sternbergia lutea (και μια μικρή έκταση από το πιο μικρό αλλά συγγενές της είδος απ την Κρήτη, την S. greuteriana), και αρκετές αρκετά μεγάλες συγκεντρώσεις του διασκεδαστικού Arisarum proboscideum με τις μακριές ποντικοουρές.
Τα άνθη των κυκλάμινων συνήθως τελειώνουν κατά τον Νοέμβριο, αν και σε άλλα μέρη βρίσκεις ανθισμένα φυτά ακόμα και τον Δεκέμβριο, και έχω ακούσει ότι στον Υμηττό, πολύ κοντά στη Σπάροζα, μερικά μένουν ανθισμένα ως το τέλος Ιανουαρίου. Στη ζεστή πλαγιά της Σπάροζας, καθώς τελειώνουν τα κυκλάμινα, αρχίζουν να ανθίζουν οι πρώτες ανεμώνες Anemone coronaria, με τα »φτερωτά» φύλλα, πρώτα κυρίως οι λευκές και ελάχιστες από τις ροζ και μωβ που αργότερα καθώς μπαίνει για καλά ο χειμώνας θα κυριαρχήσουν. Επίσης αρχίζουν να εμφανίζονται τούφες από τον Μεσογειακό Narcissus papyraceus, με την πλούσια ευωδιά τους. Τα πρώτα σπαθωτά πράσινα φύλλα των ασφοδέλων αρχίζουν να εμφανίζονται ανάμεσα στα κυκλάμινα, και καθώς η Σάλλη Ραζέλου επεκτείνει τα φυτέματα τα υπέροχα μεγάλα φύλλα της κρεμμύδας (Σκιλοκρόμμυδου) Drimia maritima (syn. Urginea maritima) βγαίνουν παντού. Είναι οι τεράστιοι βολβοί που βλέπουμε να πουλάνε στους δρόμους την πρωτοχρονιά, στολισμένους με χρυσόχαρτα και κορδέλες για το γούρι του νέου χρόνου (μια παράδοση που συνεχίζεται από τα αρχαία χρόνια).
Καθώς μαραίνονται τα κυκλάμινα τα φύλλα τους ανοίγουν και απλώνονται σ’ όλη την ομορφιά τους. Απ όλα τα είδη κυκλάμινων, τα φύλλα του Cyclamen graecum είναι τα ωραιότερα. Συχνά το σχήμα τους είναι της «κούπας» από την τράπουλα, και συνήθως σχηματίζουν μια όμορφη ροζέτα με τις άκρες προς τα έξω. Το κάθε φύλλο δεν είναι πολύ μεγάλο – σε ηλιόλουστα μέρη γύρα στα 6 εκ μάκρος, αλλά σε πιο υγρά και προστατευμένα μέρη μπορεί να συνεχίσουν να μεγαλώνουν όλο το χειμώνα και να γίνουν αρκετά μεγαλύτερα. Κάθε ροζέτα μπορεί να αποτελείται και από μερικές ντουζίνες φύλλων που επικαλύπτουν το ένα το άλλο – εντυπωσιακό θέαμα – αλλά συνήθως έχουν μόνο μια σειρά από 10-12 φύλλα. Τα σκουροπράσινα φύλλα έχουν μια μοναδική επιφανειακή υφή που φαίνεται καλύτερα αργά το φθινόπωρο, μόλις έχουν ανοίξει τελείως και πριν υποστούν τη φθορά των καιρικών συνθηκών. Αυτή η υφή τους δίνει μια γυαλάδα σαν από σατέν η βελούδο, και έχουν ασημόχρωμα σχέδια – ένα διακεκομμένο βραχιόλι κοντά στην περιφέρεια του φύλλου, και μια κεντρική ασημένια ασπίδα με πολλές ασημένιες «φλέβες» να διακλαδώνονται σ’όλη την επιφάνεια. Η ποικιλία μοιάζει απεριόριστη, και κάθε φυτό έχει την ιδιαίτερη του παραλλαγή. Σε μερικά από τα φυτά της Σπάροζας αυτό το ασημί χρώμα καλύπτει ολόκληρη την επιφάνεια του φύλλου – κάτι που παρατηρείται και σε άλλες περιοχές της Αττικής αλλά είναι πολύ σπάνιο αλλού. Αξίζει πάντα να σηκώσει κανείς το φύλλο για να δει την κάτω του μεριά: Μερικές φορες είναι απλώς πράσινη αλλά συχνά είναι κοκκινωπή, η ακόμα και με βαθύ βυσσινί χρώμα.
Σε κάθε φυτό τα φύλλα είναι όμοια μεταξύ τους. Καμιά φορά, βλέπεις δύο τρία φυτά που βρίσκονται πολύ κοντά να μοιάζουν όμοια, αν όμως σκαλίσεις προσεκτικά το χώμα γύρω τους θα δεις ότι σχεδόν πάντα τα φύλλα φυτρώνουν όχι από την πατάτα αλλά από ένα ξυλώδες υπόγειο κοτσάνι. Τα άλλα όμοια «φυτά» θα φυτρώνουν κι αυτά από ανάλογα κοτσάνια, και όλα θα βγαίνουν από την ίδια πατάτα. Έτσι αυτή η μικρή ομάδα όμοιων φυτών αποδεικνύεται ότι είναι ένα και μοναδικό. Τα κοτσάνια αυτά, που λέγονται floral trunks (ανθικοι κορμοί;) μπορεί να φτάσουν μήκος έως και 30εκ. Και να βγαίνουν από μια πατάτα που βρίσκεται βαθειά στη γη, ίσως κάτω από έναν βράχο ή μια μεγάλη πέτρα. Οι ίδιες οι πατάτες έχουν πολύ ενδιαφέρον. Σ’ αυτήν την κατηγορία, οι βρώσιμες πατάτες, ή οι ντάλιες αναπτύσσονται από ρίζες. Η πατάτα του κυκλάμινου είναι διαφορετική: για να χρησιμοποιήσω τους τεχνικούς όρους, είναι πρησμένοι hypocotyls (υποκότυλοι;) – ο υποκότυλος είναι η περιοχή ανάμεσα στο κοτσάνι και τη ρίζα ενός φυντανιού. Το Cyclamen graecum δεν παίρνει μπρός γρήγορα – τυπικά παίρνει τρία-τέσσερα χρόνια έως ότου ανθίσει για πρώτη φορά, όταν πια η πατάτα του έχει διάμετρο περίπου δύο εκατοστά. Από την άλλη μεριά είναι μακρόβιο και ανθεκτικό. Πολλά από τα φυτά της Σπάροζας είναι αρκετών δεκαετιών. Σε άλλα μέρη έχω δει πατάτες με το μέγεθος ανθρώπινου κεφαλιού. Ενα φυτό δικό μου που έχει μέγεθος πιάτου και έχει μεγαλώσει ελάχιστα στα 35 χρόνια που το έχω πρέπει να είναι υπεραιωνόβιο.
Αν και οι πατάτες είναι από τη φύση τους σφαιρικές, συνήθως εξελίσσονται σε διάφορα απίθανα σχήματα, ανάλογα με το περιβάλλον τους. Ας πούμε, μία που αναπτύσσεται δίπλα σε έναν βράχο με επίπεδη επιφάνεια θα γίνει τελείως επίπεδη από αυτή τη μεριά. Αν ένα φυντάνι έχει γονιμοποιηθεί βαθειά σε μια σχισμάδα βράχου, η πατάτα του θα μεγαλώσει γεμίζοντας τη σχισμάδα σα να ήταν χυμένη σε καλούπι, και τα άνθη και φύλλα της θα μοιάζουν να φυτρώνουν κατευθείαν απ τον βράχο – πολύ ενδιαφέρον θέαμα.
Οι ρίζες αυτού του είδους διαφέρουν από εαυτές άλλων κυκλάμινων. Οι κυρίως ρίζες είναι χοντρές, σαρκώδεις και κορδονοειδείς, με τη δύναμη να στηρίζουν την πατάτα απόλυτα ακόμα και αν έχει ξεσκεπαστεί από τα στοιχεία της φύσης, ή (όπως συχνά συμβαίνει στην Ελλάδα και Τουρκία) από εκσκαφές δρόμων. Κάτω από αυτές τις συνθήκες τα άνθη και τα φύλλα φυτρώνουν κατ’ ευθείαν απ’ την ορατή επιφάνεια της πατάτας. Πολλοί πιστεύουν ότι αυτές οι γερές ρίζες μπορούν, τουλάχιστον στην αρχή, να συμπτυχθούν, τραβώντας έτσι τη νεαρή πατάτα πιο βαθειά για να την στερεώσουν. Είναι σίγουρο ότι μοιάζουν να έχουν τη δύναμη να κάνουν κάτι τέτοιο, αλλά παρόλα αυτά εγώ θεωρώ ότι αυτό είναι μύθος. Αυτό που αληθεύει, όμως, είναι ότι οι λεπτότερες ρίζες που τρέφουν την πατάτα μπορούν να εισχωρήσουν σε μεγάλο βάθος, βρίσκοντας αποθέματα έστω και ελάχιστης υγρασίας ακόμα και την εποχή της ξηρασίας, που αυτό το είδος μοιάζει να ανέχεται ανετότατα.
Η καλύτερη εποχή για να συλλέξετε σπόρους είναι ακριβώς πριν από αυτούς τους καλοκαιρινούς μήνες, πριν μαραθούν τα φύλλα. Όπως και τα περισσότερα άλλα είδη κυκλάμινων, το C. graecum προστατεύει τους παχουλούς καρπούς του γεμάτους σπόρους, που φτάνουν στο μέγεθος ενός πολύ μεγάλου μπιζελιού, καθώς ωριμάζουν κρύβοντας τους χαμηλά κοντά στη βάση των φύλλων και των γύρω ξερών. Μόλις ένα άνθος γονιμοποιηθεί, το κοτσάνι του αρχίζει να περιστρέφεται ελικοειδώς και σε λίγο μοιάζει σαν μικρή σούστα. Σε άλλα είδη κυκλάμινων αυτή περιστροφή αρχίζει ή από την κορυφή ή από την βάση, αλλα στο C. graecum συνήθως ξεκινάει από τη μέση του κοτσανιού στρεφόμενο προς τις δύο κατευθύνσεις. Εάν θέλετε σπόρο, το ιδεώδες είναι να βρείτε καρπό με επιφάνεια χαλαρή. Αν η επιφάνεια είναι σφικτή οι άγουροι σπόροι διατηρούνται σε μια ανοιχτόχρωμη σάρκα. Μετά η επιφάνεια στεγνώνει και σκάει αποκαλύπτοντας σπόρους με χρώμα ανοιχτό καφετί μέσα σε μια κολλώδη ουσία χρώματος μελιού. Η ουσία αυτή είναι τόσο ελκυστική για τα μερμήγκια, πού αυτά γρήγορα καταλαμβάνουν τον ανοικτό καρπό εξαφανίζοντας τους σπόρους. Η καλύτερη ευκαιρία να βρείτε ώριμους σπόρους είναι όταν είναι χαλαρή η επιδερμίδα του καρπού, πριν σκάσει και ανοίξει.
Η συλλογή σπόρου άγριων κυκλάμινων επιτρέπεται από την τρέχουσα νομοθεσία οικολογικής προστασίας (αν και τοπικοί νόμοι την απαγορεύουν στην Τουρκία). Αφαιρώντας όμως φυτά ολόκληρα άγριων κυκλάμινων απαγορεύεται αυστηρά. Έτσι κι αλλιώς είναι πολύ δύσκολο να μεταφυτευτεί με επιτυχία ένα ώριμο άγριο C. Graecum με το εκτεταμένο ριζικό του σύστημα. Το πιο εύκολο είναι να σκορπίσει κανείς με τα πρωτοβρόχια σπόρους στους πιο κατάλληλους τόπους ενός μεσογειακού κήπου: ανάμεσα σε βράχους, ή σε σχισμάδες βράχου, ανάμεσα στις ρίζες ελιάς, δίπλα σε μονοπάτια, σε γυμνά πετρώδη μέρη κοντά σε θάμνους, ή σε σωρούς από πέτρες. Σπόροι από τα κυκλάμινα της Σπάροζας συνήθως διατίθεται από το MGS. Το Cyclamen Society επίσης διαθέτει για τα μέλη του σπόρους που περιλαμβάνουν διάφορες ποικιλίες C. graecum, και γενικοί κατάλογοι σπόρων όπως οι Chiltern Seeds και Seeds-by-Size (για μεγάλες ποσότητες) επίσης διαθέτουν αρκετές ποικιλίες.
