Άρθρο Της Jennifer Gay από το τεύχος 62 (Οκτώβριος 2010) του TMG
΄Οποιος έχει κήπο στη Μεσόγειο ξέρει καλά πως πρέπει να λάβει υπ’ όψιν τα στοιχεία της φύσης και να προσαρμοστεί στις συνθήκες που επιβάλλουν. Ο καυτός ήλιος, το φτωχό βραχώδες χώμα και η καλοκαιρινή ξηρασία επηρεάζουν το τι κάνουμε και πώς. Το στοιχείο «άνεμος» είναι άλλο αναμφισβήτητο δεδομένο στα μέρη μας, και αντιμετωπίζεται με μεγαλύτερη δυσκολία από τα άλλα. Οι δυνατοί στεγνοί άνεμοι, πολλές φορές απρόβλεπτοι και πάντα κουραστικοί για ανθρώπους και φυτά, μπορούν να προκαλέσουν μεγάλες καταστροφές μέσα σε λίγες ώρες, ιδιαίτερα στις ακτές όπου συν τοις άλλοις είναι φορτωμένοι με αρμύρα. Σ’αυτές τις περιπτώσεις υποφέρουν ιδιαίτερα τα φυτά, και με πολύ δυνατούς ανέμους μπορεί να ξεραθούν και τελείως.
Ο άνεμος βέβαια έχει και τα καλά του.΄Οσοι ζουν στην Ανατολική Μεσόγειο θεωρούν το μελτέμι ευλογία Θεού το κατακαλόκαιρο. Έρχεται από βορειοανατολικά αργά το πρωί και ανακουφίζει από την κάψα της ημέρας έως ότου κοπάσει κατά τη δύση του ήλιου. Βέβαια στις μέρες μας η αλλαγή κλίματος δεν μας επιτρέπει να προβλέψουμε με σχετική σιγουριά την ταχύτητα και την κατεύθυνση του ανέμου, είτε βραχυπρόθεσμα είτε μακροπρόθεσμα.
Η ταχεία κίνηση του αέρα προκαλεί απώλεια υγρασίας και από τα φυλλώματα και από το έδαφος. Πολύ συχνά τα φυτά δεν προλαβαίνουν να αντικαταστήσουν την απαραίτητη υγρασία και το φύλλωμα υφίσταται βλάβες. Τα πρόσφατα φυτεμένα είναι πιο ευάλωτα, ιδιαίτερα αν έχουν παραποτιστεί παραποτιστεί και αναπτυχθεί γρήγορα και υπερβολικά. Τα φύλλα στεγνώνουν, ξεραίνονται στις άκρες, σημαδεύονται και κουρελιάζονται., τα μπουμπούκια, τα νέα βλαστάρια και τα νέα φυλλαράκια μαραίνεται και πέφτουν. Τα κλαδιά που επιζούν μεγαλώνουν προς μία κατεύθυνση, μακριά απ τον επικρατούντα άνεμο, στραβώνοντας, και δίνοντας στο φυτό μια μονόπαντη εμφάνιση γνωστή με τον όρο krumholtz. Απότομοι ζεστοί άνεμοι εμποδίζουν τα φρούτα να μεστώσουν, τα αποδυναμώνουν και τα ρίχνουν πριν ωριμάσουν.
Σωστό φύτεμα
Η προστασία απ τον άνεμο είναι χρήσιμη για αρκετούς λόγους. Ο πιο σημαντικός είναι ότι ελαττώνει την ταχύτητα με την οποία ο άνεμος χτυπάει τα φυτά, μειώνοντας τη δύναμη της σύγκρουσης. Ένα σωστό ανεμόφραγμα θα μειώσει επίσης την απώλεια υγρασίας από φύλλα και έδαφος.
Για πρόχειρη προφύλαξη μπορείτε να χρησιμοποιήσετε μάτσα από ξερά καλάμια. Και ζωντανά καλάμια (Arundo donax) φυτεύονται για προστασία σπαρτών σε πολλά μέρη της Ελλάδας – πιο πολύ στις Κυκλάδες όπου ο άνεμος είναι συνεχές πρόβλημα. Σε καλλωπιστικούς κήπους όμως, τείνουμε να θέλουμε κάτι λιγότερο μονοχρωματικό και με περισσότερο ενδιαφέρον. Οπότε προτιμάμε να φυτεύουμε σαν πρώτη σειρά προστασίας μικτές ομάδες φυτών ανθεκτικών στον άνεμο και την αρμύρα.
΄Οποιο συνδυασμό φυτών κι αν διαλέξετε, πρέπει να υπολογίζετε σε όχι λιγότερο από 50 ως 60% διαπεραστικότητας απ τον άνεμο. Πολλοί δυσκολεύονται να το πιστέψουν αυτό, αλλά η Φυσική μας λέει ότι τα υπερβολικά πυκνά ανεμοφράγματα αναπροσανατολίζουν τον άνεμο προς τα επάνω δημιουργώντας ταραχή του αέρα απ την υπήνεμη (εσωτερική) πλευρά καθώς ρουφιέται αέρας για να συμπληρώσει το κενό. Το σωστό ύψος και πλάτος (βάθος) του ανεμοφράγματός σας θα εξαρτηθεί από το μέγεθος της περιοχής που θέλετε να προστατεύσετε. Για παράδειγμα, έχει υπολογιστεί ότι ένα φράγμα ύψους 1.5μ επιβραδύνει τον άνεμο κατά 50% για φυτά που βρίσκονται σε απόσταση έως και 7.5μ, ή κατά 25% σε απόσταση έως και 15μ, και 10% έως και 30μ. Όσο για το πλάτος, και μια μονή πυκνοφυτεμένη σειρά φυτών μπορεί να αρκέσει για μια μικρή περιοχή. Βέβαια, περισσότερες σειρές φυτών με ποικιλία ύψους και σχήματος παρέχουν καλύτερη προφύλαξη. Να χρησιμοποιήσετε μικρούς πυκνούς θάμνους απ την πλευρά του ανέμου, και πίσω τους μεγαλύτερους θάμνους και δέντρα. Τα χαμηλά φυτά επιτρέπουν στον άνεμο να διαπεράσει λίγο το φύλλωμά τους αφήνοντας τον αέρα να κατευθυνθεί προς την κορυφή του φράγματος με κομμένη φόρα χωρίς να δημιουργεί ταραχή. Ομάδες χαμηλών θάμνων και από τη μέσα πλευρά περιορίζουν τη ροή του αέρα ακόμα περισσότερο.
Μερικά είδη αντιμετωπίζουν τον άνεμο καλύτερα από άλλα, επειδή έχουν πιο γερό κορμό ή κλαδιά, και ανάλογα με τον τρόπο που αναπτύσσονται οι ρίζες τους. Κανένα δέντρο δεν μπορεί εγγυημένα να αντισταθεί σε σφοδρούς ανέμους, αλλά τα ιθαγενή δέντρα είναι γενικά καλύτερα εξοπλισμένα να το καταφέρουν από τα εισαγόμενα εξωτικά. Θα πρέπει να αποφύγετε ιδιαίτερα δέντρα που από τη φύση τους είναι ευπαθή στον άνεμο – είναι πασίγνωστο, για παράδειγμα, ότι ο ευκάλυπτος και το αβοκάντο, σχίζονται κατακόρυφα κάτω από τέτοιες συνθήκες.
Αξίζει να παρατηρήσει κανείς τι συμβαίνει σε άγρια δέντρα που φυτρώνουν σε ανεμοδαρμένες τοποθεσίες. Αυτά που ξεριζώνονται πιο συχνά είναι αυτά που είναι όλα μαζί σε ομάδες μονοκαλλιέργειας, ή σε δασάκια χωρίς θάμνους ή χαμηλή βλάστηση. Σπάνια βλέπεις μοναχικά δέντρα να πέφτουν, παρ’ όλο που είναι ιδιαίτερα εκτεθειμένα στον άνεμο. Αυτό συμβαίνει επειδή σε ομάδες δέντρων η ανάπτυξη των ριζών περιορίζεται λόγω συναγωνισμού με τα γειτονικά δέντρα. Τα μοναχικά δέντρα απλώνουν τα κλαριά τους πολύ και αναπτύσσουν τις ρίζες τους σε ακόμα μεγαλύτερο πλάτος, χώνοντάς τις ακόμα και σε σχισμάδες βράχου.
Υπάρχει λόγος γι αυτό: στο κλίμα μας με την θερινή ξηρασία, όπου τα δέντρα εξαρτώνται απ’ την υγρασία του χώματος για την επιβίωσή τους το καλοκαίρι, η απαραίτητη έκταση του ριζικού συστήματος για την συγκέντρωση αρκετού νερού είναι πολύ μεγαλύτερη από αυτήν που χρειάζεται ένα δέντρο σε πιο υγρό κλίμα. Ακόμα και μικροί αειθαλείς θάμνοι μπορούν να έχουν ρίζες που χώνονται 6 μέτρα βαθειά σε ασβεστόλιθο. Σε συνθήκες κήπου τα φυτά σπάνια έχουν τη δυνατότητα να απλωθούν τόσο, ιδίως όταν εξαρτώνται από το πότισμα, έτσι είναι πιο επιρρεπή σε βλάβη από άνεμο και θύελλα.
Πολλά ιθαγενή φυτά μεσογειακών περιοχών έχουν μεγάλη αντοχή στον άνεμο, και θεωρώ ότι όλα έχουν πλεονεκτήματα που τα κάνουν επιθυμητά σε κάθε κήπο. ΄Ενα μίγμα μεγάλων θάμνων του λόγγου, όπως η κουμαριά (Arbutus unedo), το φιλίκι (Phillyrea latifolia), το σκίνο (Pistacia lentiscus), το ρείκι (Erica arborea), η ψευτόδαφνη (Viburnum tinus), η Μηδική η δενδρώδης (Medicago arborea), το πουρνάρι (Quercus coccifera), το σπάρτο (Spartium junceum), και ο ράμνος (Rhamnus alaternus), μπορούν να συνδυαστούν με ψηλότερα δέντρα όπως το κυπαρίσσι (Cupressus sempervirens), η ελιά (Olea europaea), η λεύκα (Populus spp.), η κουκουναριά (Pinus pinea), η αριά (Quercus ilex) και η χαρουπιά (Ceratonia siliqua). Το αρμυρίκι (Tamarix) είναι το καταλληλότερο για παράκτιες τοποθεσίες.
Στο κυρίως μέρος του κήπου επίσης μπορεί κανείς να εξασφαλίσει μεγαλύτερη προστασία από τον άνεμο φυτεύοντας δέντρα και θάμνους με αντοχή σε σφοδρούς ανέμους στα σωστά σημεία.
Δίνοντας ένα χέρι
Πολλά είδη έχουν αυξημένες πιθανότητες να αντισταθούν αποτελεσματικά σε σφοδρούς ανέμους εάν έχουν κλαδευτεί σωστά για το είδος τους. Γενικεύοντας, μπορούμε να πούμε πως όταν ο άνεμος συναντά μια πυκνή φυτική μάζα χωρίς διαπερατότητα η σύγκρουση και η ζημιά, είναι αναπόφευκτες. Όπως ήδη αναφέραμε, τα φυτά με επιφανειακές ρίζες είναι πιο ευπαθή. Μπορούμε όμως να βοηθήσουμε ένα φυτό να ριζωθεί πιο βαθειά.
Το βαρύ χώμα χωρίς απορροφητικότητα αποθαρρύνει την ανάπτυξη του φυτού εις βάθος . Ανακατεύοντας το με οργανικό υλικό ξαλαφρώνουμε το χώμα, ενθαρρύνοντας την διείσδυση των ριζών και την σωστή αποστράγγιση. Η χρήση εδαφοκαλύμματος (mulch) διατηρεί τη δροσιά και την υγρασία του εδάφους και διευκολύνει την ανάπτυξη των ριζών, και το σωστό πότισμα (όχι υπερβολικό!) τα βοηθάει να εγκατασταθούν στέρεα αυξάνοντας την αντοχή τους στον άνεμο.
Ο τρόπος του φυτέματος επίσης μπορεί να βοηθήσει. H συνηθισμένη συμβουλή που δίνεται είναι να σκάψεις έναν μεγάλο λάκκο, να τοποθετήσεις το φυτό στο κέντρο και να τον παραγεμίσεις με εμπλουτισμένο χώμα. Σε φτωχό ή βραχώδες χώμα, όμως, αυτή η συμβουλή μπορεί να έχει αντίθετο αποτέλεσμα από αυτό που επιδιώκουμε. Ο μεγάλος λάκκος με το εμπλουτισμένο χώμα επιτρέπει στις ρίζες εύκολη και γρήγορη ανάπτυξη, μόνο που μόλις φτάσουν στο φτωχό σκληρό χώμα αρχίζουν έχουν προβλήματα. Επειδή δυσκολεύονται να το διαπεράσουν αρχίζουν να ακολουθούν τα όρια του λάκκου κυκλικά, ακριβώς όπως θα έκαναν σε μια γλάστρα, και με τα ίδια κακά αποτελέσματα: καθώς κουλουριάζονται μεγαλώνοντας, σφίγγουν και περιορίζουν τη μάζα του ριζικού συστήματος, αφήνοντας μικρότερο όγκο ικανό να συλλέξει νερό και θρεπτικές ουσίες, και μικρότερη δυνατότητα αντίστασης στην πίεση του ανέμου. Πρέπει να έχετε αυτό υπόψη σας όταν φυτεύετε σε μέρη με πολύ αέρα και φτωχό χώμα. Να χρησιμοποιείτε μόνο 1/3 εμπλουτισμένο χώμα και να το ανακατεύετε πολύ καλά με το χώμα που βγάλατε σκάβοντας. Προσπαθήστε να κάνετε τον λάκκο όσο το δυνατόν μεγαλύτερο, και χαλαρώστε λίγο τον πάτο και τα τοιχώματα μ’ ένα σκεπάρνι για να βοηθήσετε τις ρίζες. Μετά το φύτεμα να ποτίζετε με αφθονία και συνέπεια για να ενισχύσετε το ριζικό σύστημα στην ανάπτυξή του.
Μπαλκόνια και βεράντες
Ο άνεμος είναι πρόβλημα και για τους κατοίκους της πόλης, όπου τα ψηλά κτίρια συχνά δημιουργούν αναταράξεις του αέρα που κάνουν τη ζωή σε εξωτερικούς χώρους δυσάρεστη. Οι κήποι σε ταράτσες είναι ιδιαίτερα προβληματικοί γιατί όσο πιο ψηλά τόσο μεγαλύτερη η δύναμη του ανέμου. Τα πολύ ψηλά κτίρια προκαλούν το φαινόμενο φουγάρο, με επιτάχυνση και απότομες αλλαγές πίεσης, καθώς ο άνεμος κάνει γκελ πάνω στα κτίσματα.
Εφ’ όσον ξέρεις από ποιά κατεύθυνση έρχεται ο πιο συχνός άνεμος μπορείς να αποφασίσεις πού θα βάλεις ανεμοφράγματα ώστε να δημιουργήσεις προφυλαγμένους χώρους. Ένα φράγμα μπορεί να χρησιμεύσει επίσης για να προστατεύσει από τη θέα γειτονικού διαμερίσματος. Είναι πολύ σημαντικό όταν παίρνετε αποφάσεις για τις μεθόδους κατασκευής να λαβαίνετε υπ’ όψιν το πρόσθετο βάρος που θα ασκείται από τον άνεμο. Να θυμάστε ότι τα στερεά φράγματα δημιουργούν αναταράξεις, και να προτιμήσετε τα διάτρητα, που φιλτράρουν τον άνεμο και τον επιβραδύνουν.
Ιδεώδη είναι τα φρακτικά υλικά που ταιριάζουν με το στυλ της αρχιτεκτονικής του κτιρίου και του κήπου. Αν ζητάτε μια μόνιμη γερή λύση (που θα χρειάζεται, βέβαια, άδεια κατασκευής) ένας τοίχος από ειδικούς τσιμεντόλιθους βαμμένους με το κατάλληλο χρώμα, μπορεί να αρμόζει και σε μοντέρνο και σε παραδοσιακό κτίσμα. Θα πρέπει να υπολογίσετε και μερικά παράθυρα για να μη δημιουργηθούν προβλήματα αναταραχών.
Ένα πλέγμα καραβόπανου και ξύλου, σε μια πιο ελαφριά κατασκευή, εξασφαλίζει την διαπερατότητα και δημιουργεί συγχρόνως ένα πιο ενδιαφέρον στυλ. Αν είστε τυχερός και έχετε πανοραμικές θέες απ την ταράτσα σας, το δίλημμά σας θα είναι πώς να προστατευτείτε απ’ τον αέρα χωρίς να χάσετε τη θέα. Φράγματα από ενισχυμένο τζάμι ή απο κάποιο είδος poly-perspex μπορεί να είναι η λύση (αν και στις δύο περιπτώσεις θα χρειάζονται τακτικό καλό καθάρισμα). Μην ξεχνάτε, όμως, ότι σε περίπτωση σφοδρών ανέμων η έλλειψη διαπεραστικότητας μπορεί να δημιουργήσει πρόβλημα.
Κάθε κηπουρός σίγουρα θα θέλει και φυτά για να απαλύνουν τις σκληρές γραμμές των τεχνητών υλικών και να προσθέσουν χρώμα κι ευωδιά. Το πρόβλημα εδώ είναι ο περιορισμένος χώρος για εξάπλωση ριζικού συστήματος, που σημαίνει ότι τα φυτά θα χρειαστούν ιδιαίτερη προσοχή και φροντίδα. Τα φυτά σας αναγκαστικά θα μπουν σε χτιστές ζαρντινιέρες ή σε γλάστρες. Στην εμφάνιση θα είναι μια χαρά αλλά θα στεγνώνουν πολύ γρήγορα και θα χρειάζονται συνεχή επιφυλακή. Τα τελευταία χρόνια η κηπευτική βιομηχανία έχει επινοήσει ειδικά ελαφριά χώματα που διατηρούν την υγρασία για χρήση με γλάστρες, στην περίπτωση όμως που δεν είναι διαθέσιμα μπορείτε να προσθέσετε στο χώμα του εμπορίου (ανακατεμένο με κανονικό χώμα) χαλίκια από ελαφριά ηφαιστειακή πέτρα (τούφα) για να εξασφαλίσετε σωστή αποστράγγιση και να μειώσετε το βάρος. ΄Ισως να θελήσετε να βάλετε και προσωρινή προστασία από πλαστικό πράσινο δίχτυ για τα πρώτα χρόνια. Μπορεί να επιβάλλεται, αν η τοποθεσία είναι πολύ εκτεθειμένη.
Έχετε δύο εκλογές για φυτά: θάμνους ή αναρριχώμενα. Ο διαθέσιμος χώρος θα επηρεάσει την εκλογή σας, εφ’ όσον οι θάμνοι πιάνουν πιο πολύ τόπο εις φάρδος. Όσο και να τους κουρεύετε πάλι θα απλώνουν (συνήθως κανένα μέτρο). Τα αναρριχώμενα πιάνουν λιγότερο χώρο στο επίπεδο του εδάφους και είναι απίστευτη η ικανότητα τους να καλύπτουν επιφάνειες. Σας ανταποδίδουν σε κατακόρυφη κάλυψη την ελάχιστη οριζόντια επιφάνεια που χρησιμοποιούν. Θα χρειαστεί να αγοράσετε γερά καλοφτιαγμένα καφασωτά (έτοιμα ή παραγγελία) εμποτισμένα με συντηρητικό ξύλου (φιλικό προς το περιβάλλον αν γίνεται). Για πιο φθηνή λύση μπορείτε να αυτοσχεδιάσετε με ένα από τα διάφορα συρματένια πλέγματα που βρίσκει κανείς στις χώρες της Μεσογείου, στερεωμένα μέσα σε ξύλινη κορνίζα.
Μερικά γερά αναρριχώμενα που προσφέρονται για ανεμοφράγματα είναι, για άνθη το αγιόκλημα (Lonicera caprifolium), η αναρριχητική σάλπιγγα (Campsis radicans), και η Tecomaria capensis. Για φύλλωμα, αντοχή έχουν ο παρθενόκισσος (Parthenocissus tricuspidata), το ρυγχόσπερμο (Trachelospermum jasminoides), και ο κισσός καναρίων (Hedera canariensis). Οι αειθαλείς θάμνοι που αντιστέκονται στην αρμύρα παράκτιων περιοχών συνήθως αντιμετωπίζουν καλά και τον άνεμο. Ο ράμνος (Rhamnus alaternus), η εσκαλλόνια (Escallonia rubra), η γκριζελίνα (Griselinia littoralis), η δάφνη (Laurus nobilis), το δεντρολίβανο (Rosmarinus officinalis), ο καλλιστήμων (Callistemon citrinus), ο μετροσίδερος (Metrosideros excelsa), η πικροδάφνη (Nerium oleander), η αγγελική (Pittosporum tobira) και το μυόπωρο (Myoporum laetum) είναι και όμορφα φυτά και ανθεκτικά στον άνεμο. Τα διακοσμητικά χόρτα έχουν όμορφη κίνηση στον άνεμο αλλά βέβαια δεν προσφέρουν καμιά προστασία. Δοκιμάστε το Stipa tenuissima ή το Stipa calamagrostis – τα φυτά αυτά δίνουν μια άλλη διάσταση στο χώρο, προσθέτοντας και ηχητικά εφέ, καθώς ο άνεμος τα ταράζει.
